Ovttaveardásašvuođaáittardeaddji cealkámuš badjeolbmuid sadjásašveahkis
Sámediggi lea bivdán ovttaveardásašvuođaáittardeaddjis cealkámuša badjeolbmuid sadjásašveahkkeláhkaásaheamis ovttaveardásašvuođa geahččanguovllus. Ovttaveardásašvuođaáittardeaddji lea iehčanas ja sorjjasmeahttun eiseváldi, man váldobargun lea ovddidit ovttaveardásašvuođa, darvánit vealaheapmái nu mo ovttaveardásašvuođalágas (1325/2014) ja lágas ovttaveardásašvuođaáittardeaddjis (1326/2014) dárkileappot mearriduvvo. Lassedieđut áittardeaddji doaimmas gávdnojit ovdamearkka dihte min neahttasiidduin: https://syrjinta.fi/.
Cealkámušastis ovttaveardásašvuođaáittardeaddji árvvoštallá badjeolbmuid sajádaga erenomážit ovttaveardásašvuođalága (1325/2014) geahččanguovllus. Ovttaveardásašvuođalága heivehanguovlu lea almmolaš ja dat heivehuvvo bálddalagaid eará láhkaásahemiin. Ovttaveardásašvuođalága lassin áittardeaddji gidde fuomášumi ovttaveardásašvuhtii ja eamiálbmogiid vuoigatvuođaide gullevaš vuođđolága ja Suoma geatnegahtti riikkaidgaskasaš olmmošvuoigatvuođasoahpamušaid njuolggadusaide.
Vealahanvuođuštus ja njuolggovealaheapmi
Ovttaveardásašvuođalága 8 § mielde ovttage olbmo ii oaččo vealahit agi, álgoboahtimuša, riikkavulošvuođa, giela, oskkoldaga, oainnu, vuođđooainnu, oaivila, politihkalaš doaimma, ámmátsearvedoaimma, bearašgaskavuođaid, dearvvašvuođa, lámisvuođa, seksuála orientašuvnna dahje eará olbmui laktáseaddji siva dihte. Vealaheapmi lea gildojuvvon fuolakeahttá das, vuođđuduvvágo dat olbmui alcces dahje nuppi olbmui laktáseaddji duohta áššái dahje navdimii.
Ovttaveardásašvuođalága 10 § mielde vealaheapmi dáhpáhuvvá njuolga, jos olbmuin meannuduvvo eanet eahpeoiddolaččat go nuppiin olbmuin lea meannuduvvon, meannuduvvo dahje meannuduvvolii seammalágan dilis.
Badjeolbmuid sadjásašveahkkegažaldagas vealahanvuođuštus lea vuosttaš sajis ealáhusa hárjehahttin eará olbmui laktáseaddji sivvan. Ovttaveardásašvuođaáittardeaddjái doaimmahuvvon materiálain boahtá ovdan, ahte iešguđege eanandoalloealáhusaid hárjeheddjiid sadjásašveahkis mearriduvvo iešguđege lágain. Dán lassin sadjásašveahki oažžuma vuođuštusain ja jahkásaš eanemusmeriin leat stuorra erohusat. Badjeolbmuid sadjásašveahkis addojuvvon lága (1238/2014) 4 § mielde badjeolmmoš sáhttá oažžut dán lágas oaivvilduvvon sadjásašveahki, jos sadjásašveahki dárbu boahtá badjeolbmo buohcuvuođa dahje dáhpedorpmi dihte ja badjeolmmoš lea bargonávccaheapme. Sadjásašveahki oažžuma eavttut leat olu eanet ráddjejuvvon eanandoallofitnodatdolliid luopmosadjásašvuođalága (1231/1996) ektui. Eanandoallofitnodatdolliid luopmosadjásašvuođalága mielde eanandoallofitnodatdoallis lea vuoigatvuohta sadjásašveahkkái bargonávccahisvuođa dihte (7 §), veajuiduhttima ja bargonávccaid doalaheami dihte (7 a §), buohcci máná dikšuma dihte (7 b §), áhpehisvuođa, riegádahttima ja máná ja adopterejuvvon máná dikšuma dihte (7 c §), vuollel golmmajahkásaš máná dikšuma dihte (7 d §), soahtebálvalusa, siviilabálvalusa geardunhárjehallama ja dievasmahttinbálvalusa čađaheami dihte, lagašolbmo vádjoleami ja lagašolbmo hávdádeami dihte (7 f §) ja fitnodatdoaimma ordnedallama dihte (7 i §). Guovtti iešguđet lága sadjásašveahki dahje luopmosadjásašvuođa oažžuma eavttuin leat stuorra erohusat. Dán dihte badjeolbmot leat eahpeoiddolaš sajádagas daid eanandoallofitnodatdolliid ektui, geaid luopmosadjásašvuođas mearriduvvo eanandoallofitnodatdolliid luopmosadjásašvuođalágas.
Njuolggovealaheami geahččanguovllus guovddáš gažaldahkan badjána dat, sáhttágo badjeolbmuid sajádaga veardidit daid eanandoallofitnodatdolliid sajádaga ektui, geaid luopmosadjásašvuođas mearriduvvo eanandoallofitnodatdolliid luopmosadjásašvuođalágas.
Sajádaga veardideapmi badjána maiddái badjeolbmuid sadjásašveahki ovddidanráđđádallamiin sámediggelága 9 § mielde ja ráđđádallamiid čoahkkinreferáhtas. Ráđđádallamiin leat leamašan mielde sosiála- ja dearvvašvuođaministeriija ja eanandoallofitnodagaid ealáhuslágádus. Sosiála- ja dearvvašvuođaministeriija dieđu mielde iešguđege eanandoalloealáhusat ee. čatnet olbmuid eará ládje, mii vuhtto maiddái iešguđet luopmosadjásašvuođalágain. Iešguđege eanandoalloealáhusaid čadnivuođa erohusain fuolakeahttá badjeolbmuin lea nuppiid eanandoallofitnodatdolliid ládje ovddasvástádus elliid buresveadjimis. Boazodoalusge ii sáhte suostat dán ovddasvástádusa ovdamearkka dihte bearašfriijavuođa dahje soahtebálvalusa dahje siviilabálvalusa čađaheami áigge. Dán dihte ovttaveardásašvuođaáittardeaddji árvvoštallá, ahte badjeolbmuid sajádaga sáhttá veardidit šibiteallibuvttadanbargguide gullevaš eanandoallofitnodatdolliid ektui.
Ovttaveardásašvuođalága 11 § mielde earálágan meannudeapmi ii leat vealaheapmi, jos meannudeapmi vuođđuduvvá láhkii ja das lea muđuid dohkkehahtti ulbmil ja vuogit ulbmila olaheapmái leat muttágat. Earálágan meannudeami vuoigadahttinvuođuštusain láhkii vuođđuduvvama eaktu dievvá. Vuođuštusat leat liikká kumulatiivvat. Vaikko earálágan meannudeapmi vuođđuduvvá láhkii, de earálágan meannudeamis galgá leat lassin dohkkehahtti ulbmil ja vuogit galget leat muttágat. Ovttaveardásašvuođaáittardeaddjái doaimmahuvvon materiálain dahje sadjásašveahkis ja luopmosadjásašvuođas mearriduvvon lágaid ovdabargguin eai boađe ovdan earálágan meannudeami ulbmilat iige dain ii árvvoštallojuvvo vugiid muttátvuohta. Earálágan meannudeami vuoigadahttinvuođuštusat eai boađe ovdan. Dán dihte badjeolbmuid sadjásašveahki oažžuma eavttuid gárživuođas eanandoallofitnodatdolliid luopmosadjásašvuođa vuoigatvuođa ektui šaddá navdu njuolggovealaheamis, man ovttaveardásašvuođaláhka gieldá.
Eamiálbmogiid vuoigatvuođat
Boazodoallu lea dehálaš oassi eamiálbmot sápmelaččaid kultuvrras. Suoma vuođđolága 17 § mielde sápmelaččain lea eamiálbmogin vuoigatvuohta doalahit ja ovddidit iežaset kultuvrra. ON riikkavulošvuoigatvuođaid ja politihkalaš vuoigatvuođaid riikkaidgaskasaš konvenšuvnna 27 artihkkala mielde našuvnnalaš unnitloguide, nu mo eamiálbmogiidda gullevaš olbmuin ii oaččo gieldit vuoigatvuođa ovttas eará seamma jovkui gullevaš olbmuiguin návddašit iežaset kultuvrras, dovddastit ja hárjehit iežaset oskku dahje geavahit iežaset giela. Vuođđolága 22 § mielde almmolaš váldi ferte dorvvastit vuođđovuoigatvuođaid ja olmmošvuoigatvuođaid ollašuvvama.
Badjeolbmuid sadjásašveahki sáhttá árvvoštallat nu, ahte dat oassái doarju eamiálbmot sápmelaččaid vejolašvuođaid doalahit ja ovddidit kultuvrii gullevaš boazodoalu modearna servodagas. Ovdamearkka dihte vánhenfriijavuođa ja soahtebálvalusa čađaheami ráddjen sadjásašveahki oažžuma eavttuid olggobeallái geahnohuhttá erenomážit nuorra sápmelaččaid vejolašvuođa bargat bohccuiguin ealáhussan. Stáhta fállan sadjásašveahkki boazodollui lea modearna albmoneapmi, muhto eamiálbmoga kultuvrii ja dasa gullevaš ealáhusaiguin bargamis ferte váldit vuhtii sihke teknologalaš ja servodatlaš ovdáneapmi. Dán lassin das ferte dorvvastit vejolašvuođaid eamiálbmoga kultuvrra doalaheapmái ja ovddideapmái dálá servodagas (gč. YK:n ihmisoikeuskomitean ratkaisu Länsman et al. vs. Suomi CCPR/C/49/D/511/1992) [sá. ON olmmošvuoigatvuođa komitea čoavddus Länsman ja earát vs. Suopma CCPR/C/49/D/511/1992]. Ovttaveardásašvuođaáittardeaddji oainnu mielde badjeolbmuid sadjásašveahki viiddideapmi gokčat buot dahje stuorra oasi eanandoallofitnodatdolliid luopmosadjásašvuođalágas namuhuvvon sadjásašveahki vuođuštusain ovddidivččii eamiálbmot sápmelaččaid vejolašvuođaid doalahit ja ovddidit iežaset kultuvrra modearna servodagas.
Cealkámuš
Ovttaveardásašvuođaáittardeaddji árvvoštallá, ahte badjeolbmuid sadjásašveahki gárživuođas eanandoallofitnodatdolliid vejolašvuođaid ektui oažžut sadjásašveahki šaddá navdu njuolggovealaheamis, man ovttaveardásašvuođaláhka gieldá. Vai sosiála- ja dearvvašvuođaministeriija njeaiddálii vealahannavddu, de dat galggalii čájehit, ahte badjeolbmuid sajádaga ii sáhte veardidit eará eanandoallofitnodatdolliid sajádaga ektui dahje ahte earálágan meannudeapmái leat vuoigadahttinvuođuštusat. Dát mearkkaša, ahte láhkaásaheami lassin meannudeamis lea dohkkehahtti ulbmil ja vuogit dán ulbmila joksamii leat muttágat. Ovdamearkka dihte vánhenfriijavuođa ja soahtebálvalusa čađaheami ráddjemii oalát sadjásašveahki olggobeallái ii oro leame dohkkehahtti vuođuštus. Erohusaid boazodoalu čadnivuođas šibiteallebuvttadeami ektui sáhttá kategoralaš veahki oažžuma vuođuštusaid ráddjema sajis váldit vuhtii ovdamearkka dihte dalle, go mearridit diibmomeriin, maid lea vejolaš oažžut sadjásašveahkkái.
Ovttaveardásašvuođaáittardeaddji deattuha, ahte go mearridit badjeolbmuid sadjásašveahkis, de dalle galgá váldit vuhtii ovttaveardásašvuođalága lassin eamiálbmoga vuoigatvuođa doalahit ja ovddidit iežas kultuvrra vuođđolága ja riikkaidgaskasaš olmmošvuoigatvuođalágaid mielde, go dulkot vuođđolága 22 § almmolaš válddi olmmošvuoigatvuođaid ollašuvvama dorvvastangeatnegasvuođa dáfus.
Ovttaveardásašvuođaáittardeaddji ávžžuha sosiála- ja dearvvašvuođaministeriijai sámediggelága 9 § ráđđádallamiid joatkima ovttas sámedikkiin badjeolbmuid sadjásašveahkis addojuvvon lága ovddideamis. Ovttaveardásašvuođaáittardeaddji ávžžuha maiddái, ahte ráđđádallamiid vuođul ministeriija álggaha láhkaásahanbarggu. Áittardeaddji lea gearggus fállat ráđđádallamiidda ja bargui áššedovdi veahki.
24.06.2021
