Lámisolbmuid vuoigatvuođat

Doaibmahehttejupmi lea okta dábálamos vealahanákkain, man geažil ovttaveardásašvuođaáittardeaddjái váldojuvvo oktavuohta.

Láhkaásaheapmi ja doaibmahehttejuvvon olbmuide gullevaš vuoigatvuođat leat Suomas formálalaččat buorit, muhto vuoigatvuođaide beassamis leat váttisvuođat. Ovttaveardásašvuođaáittardeaddji barggus bohtet ovdan váttisvuođat, mat laktásit ovdamearkka dihte doaibmahehttejuvvon olbmuid bálvalusaide, easttahisvuhtii ja olahahttivuhtii sihke bálvalusaid oažžumii.  Okta guovddáš dahkki doaibmahehttejuvvon olbmuid deaividan váttisvuođaid duogážis leat negatiivvalaš doaladumit ja dieđuváilun. 

Vealaheapmi doaibmahehttejumi vuođul

Doaibmahehttejuvvon olbmot vásihit vealaheami eallima máŋgga oassesuorggis. Stuorra oassi vealaheamis lea servodaga struktuvrrain, nugo huksejuvvon easttalaš biras  dahje lágat, mat leat ásahuvvon daid olbmuid perspektiivvas, geain eai leat doaibmahehttejumit. 

Ovttaveardásašvuođaáittardeaddjái boahtán oktavuođaváldimiin leat boahtán ovdan vealaheaddji meannudanvuogit dahje ovttaskas dilit nu árrabajásgeassima, vuođđoskuvlla, stuđerema go bargoeallima dahje golaheaddjin doaibmama oasil. Oktavuođaváldimat leat guoskan sierraahkásaš doaibmahehttejuvvon olbmuid. Gažaldat leamašan ovdamearkka dihte sierraordnemiid váilevuođain, das ahte persovnnalaš dárbbut eai leat váldon vuhtii, diagnosain dahje daid váilevuođain, veahkkeneavvuin, dahje vealtameahttun bálvalusain. 

ON:a oktasašsoahpamuš doaibmahehttejuvvon olbmuid vuoigatvuođain (CRPD) bođii Suomas fápmui geassit 2016. Soahpamuš gokčá oppa eallingearddi nu ahte dat dorvvasta ovttaveardásaš vuoigatvuođaid buohkaide doaibmahehttejumis fuolakeahttá. Doaibmahehttejuvvon olbmuid vuoigatvuođaide guoski soahpamuša meroštallan doaibmahehttejumis lea viiddis. Doaibmahehttejuvvon olbmuid vuoigatvuođaide guoski oktasašsoahpamuša guovddáš prinsihpat leat ovttaveardásašvuohta, vealatkeahtesvuohta, oassálastin, oasálašvuohta sihke easttahisvuohta ja olahahttivuohta. Soahpamuša čuovvumii laktásit vel ollu čuolmmat, main okta dehálepmosiin lea dieđu váilun soahpamušas ja dan heiveheamis.

Govttolaš vuogáiduhttimat ovddidit ovttaveardásašvuođa 

Eiseváldi, skuvlema lágideaddji, bargoaddi sihke gálvvuid ja bálvalusaid fálli galgá dahkat govttolaš vuogáiduhttimiid doaibmahehttejuvvon olbmui. Vuogáiduhttimiiguin dorvvastuvvo doaibmahehttejuvvon olbmo ovttaveardásašvuohta ovttaskas diliin. Govttolaš vuogáiduhttimiid gieldin lea vealaheapmi ovttaveardásašvuođalága mielde.

Skuvllain ja oahppolágádusain govttolaš vuogáiduhttimiid sáhttá dahkat ovdamearkka dihte ordnemiin luohkkálatnjii dárbbašlaš veahkkeneavvuid, ovddidemiin oahpuid čađahanvejolašvuođaid ja heivehemiin oahpahusa.

Bargoeallimis govttolaš vuogáiduhttin sáhttá leat bargočuoggá rievdadeapmi bargái heivvolažžan dahje sierralágan bargovugiid dahje diehtoteknihkalaš ordnemiid atnui váldin. 

Restoráŋŋain vátnačalmmát áššehassii vuogáiduhttin sáhttá earet eará leat borramušlisttu sisdoalu birra muitaleapmi. Bealjehis áššehasa buohta hállojuvvo čielgasit ja gehččojuvvo njuolga áššehasa guvlui. Seavagiela tulkka galgá geavahit buot áššiiddikšundiliin, main áššehasas lea tulka mielddis.

• Vuogáiduhttimat galget vástidit dan dárbui, mii doaibmahehttejuvvon olbmos guđege dilis lea. Dábálaččat dárbu boahtá ovdan, go dárbbu birra muitaluvvo.
• Govttolašvuohta árvvoštallo guđege dáhpáhusa mielde sierra ja vuogáiduhttimiid sáhttá ollašuhttit sierra diliin earáláhkai. 
• Vuogáiduhttin, mas čuovvu govttohis ekonomalaš dahje eará vahát, ii gula geatnegasvuođa biirii: ovdamearkka dihte smávva geađgejuolgegávppis ii sáhte gáibidit seamma stuorra vuogáiduhttimiid go stuorra gálvogávpegollosis. 

Govttolaš vuogáiduhttimiid doaibmahehttejuvvon áššehasa dahje ohcci oasil galgá váldit vuhtii ovdamearkka dihte dalle go eiseváldi dahká mearrádusaid, ovdamearkka dihte mearrádusaid doaibmahehttejuvvon olbmuid bálvalusain dahje skuvlavuojiheamis. 

Easttahis ja olahahtti servodat lea eaktu oasálašvuhtii ja ovttaveardásašvuhtii

Servodat, mii lea plánejuvvon buohkaide heivvolažžan ja huksejuvvon easttaheapmin ja olahahttin, lea okta vuođđoeavttuin ovttaveardásaš eallimii. 

Easttahisvuhtii ja olahahttivuhtii laktása ovdamearkka dihte:

• easttahis johtin huksejuvvon birrasis ja viesuin, easttahis hivsset
• easttahisvuođaásahus (241/2017) ja ásahusa gudneáŋgirut easttahisvuođačovdosat 
• doaibmi guldalan- ja čuovgadilit (omd. oanehis maŋŋeskádjanáigi, čalmmiide geavakeahtes čuovggat)
• oainnus oahpistangalbbat, doaibmi ivdne- ja kontrástamáilmmit, jietnaoahpástagat 
• doaibmi indukšuvdnafárffut auditoriijain ja bálvalančuoggáin
• almmolaš johtolaga heivvolašvuohta buohkaide (omd. bileahtaid steampalastinrusttegiid anihahttivuohta, busset vuollegis láhttiin, auditiivvalaš ja visuálalaš gulahusat, kájaid ja gálvvuid oktiidoaibman),
• vejolašvuohta háhkat juvlastuollobáikkiid álbmotdáhpáhusaide bileahtagaskkustanfitnodagaid fierbmesiidduin (Ovttaveardásašvuođaáittardeaddji lea gárvvistan giđđat 2017 dáhpáhusaid lágideaddjiide ja bileahtagaskkustanfitnodagaide ávžžuhusa das mo buoridit dáhpáhusaid olahahttivuođa, fuom. ávžžuhusa galggašii bidjat áiggi dássái erenomážit 4 čuoggá oasil.)
• Fierbmesiidduid ja applikašuvnnaid olahahttivuohta, ja daid doaibman earet eará ruvttolohkanprográmmain,
• videoid ja prográmmaid teksten bealjehis olbmuid várás sihke tulkon seavagillii,
• čálalaš materiála čielgagielatvuohta.