Blogi: Mii lii media ovdâsvástádâs, ko olmooš, kote kulá ucceeblohon, ij haalijd uásálistiđ sahhiittâlmân?

Maaŋgâhámásâšvuođâ váilum syemmilii ärbivuáválii mediast lii ain äigikyevdilis fáddá, veikâ ovdánem tábáhtuvá-uv ubâ paje. Suujah maaŋgâhámásâšvuođâ váilumân láá tiäđust-uv maaŋgah, ovdâmerkkân tot, ete ärbivuáválâš media sahhiittâl ain iänááš väldisajattuvâst orroo ulmuid. Taan blogist mun vuájum liijká kyevti áášán, moh jođetteh maaŋgâhámásâšvuođâ váilumân ärbivuáválii mediast: Sahhiittâllâmtile já media vyehi kieđâvuššâđ olmoošvuoigâdvuotâkoččâmušâid. 

Ko mun čuávum savâstâllâm tâi jieš savâstâlâm ääšist media ovdâsteijeiguin, te mun finniim távjá čielgiittâs, ete kale mij keččâlep finniđ nisonijd já ucceeblovo ulmuid sahhiittâllâmnáál ”mutâ ko sij iä mieđâ”. Taan maŋa sij väätih ruokkâdvuođâ ulmuin, kiäid puávtáččii sahhiittâllâđ, ja sirdeh ovdâsvástádâs sijjân: Jis peri ucceeblovoi ulmuuh liččii váhá ruokkâduboh te mediast šodâččij eenâb maaŋgâhámásâš. Mun vaađâm ovdâsvástádâs mediast: Mondiet sahhiittâllâmtile annoo nuuvt polâttetten, ete sij iä tuostâ tâi haalijd adeliđ sahhiittâllâm, veikâ láá fáádá äššitobdeeh tâi aneh ääši tergâdin? 

Mun nabdam, ete toimâtteijeeh vájálditeh, ete mon vättee tile sahhiittâllâm tâi uásálistem ovdâmerkkân televisio savâstâllâmohjelmân maŋgâsân tuođâi lii. Taat teivâs meid ulmui, kiäst lii hárjánem mediast já kote lii ovdâmerkkân politiik peht valjim julgâlii eellim. 

Maaŋgah ucceeblohon kullee ulmuuh valdâleh, ete sahhiittâllâmtile lii väädis, tastko sij kolgâččii ovdâstiđ juávhus já piäluštiđ oles juávhu vuoigâdvuođâid. Siämmáá ääigi sij painâšuveh, lekkih jieijâs pääihi tâi sáárnuh jieijâs tuáváá rašes soojijn já historjást, moh sättih leđe tievâ ávus häävih. Toimâtteijee, kote vuálgá sahhiittâllâmtilán kliinisij jurduiguin, ete faktaid täst tuše uuccâp tâi ocá nonnim munedeijee vuolgâsajan, puáhtá toohâđ stuorrâ vaahâg. 

Sahhiittâllâmtiileest toimâtteijee sáttá meid viggâđ pieijâđ ucceeblovo ovdâsteijee tiätumyensterân já tiäddut stereotypiaid. Äššitobdee halijdeh ovdâmerkkân kuvviđ kävppikuávdáást, mii ij mahten lohtâs sunjin tâi suu fáádán, mutâ tiäddut ucceeblovo stereotypiaid. Toimâtteijee sáttá koijâdškyettiđ já paimâttiđ, ete ”taam ij kenski uážuččii koijâdiđ, mutâ mun koijâdâm liijká” já vuárjá uáivil. Iänááš ulmuuh halijdeh sahhiittâllâmtiileest nánnáht västidiđ toimâtteijee koččâmuššáid. Toimâtteijee juurdâš, ete ain puáhtá pietâdiđ, mutâ ulmui, kote ij lah nanosávt mediavälmejum, västidmist pietâdem lii stuorrâ äšši. Jiešalnees miettih jyehi áášán, maid toimâtteijee táttu, mutâ sahhiittâllâm maŋa ulmui sáttá šoddâđ joba tobdo ávhástâlmist. 

Susani Mahadura já Olli Seuri kieđâvuššâv torvolii sahhiittâllâm podcastist Avoin kysymys. Podcastist Mahadura tiäddut, ete ko sahhiittâleh ulmuu vädis fáádást, te lii eromâš tehálâš, ete sunjin lääččih torvolii tobdo. https://areena.yle.fi/audio/1-50626088 

Nabai media vyehi kieđâvuššâđ olmoošvuoigâdvuotâkoččâmušâid? Maaŋgah mediatutkâmušah finnejeh siämmáá puáttus: Ucceeblohon kullee ulmuuh (váduliih, seksuaal- já suhâpeeliucceeblovoh, etnisiih ucceeblovoh) valdâluvvojeh távjá mediast uhren tâi viärráás vaidâleijen. Ko ucceeblohon kullee olmooš muštâl vuoigâdvuotâluávkkámijn tâi vuoigâdvuođâi vänivuođâin (vuoigâdvuođah, moh eenâblohon kullee ulmuid láá jiešmeidlist čielgâ argâpeeivi ääših tego jotteem saajeest nuubán), te valdâleh suu vaijaas taistâleijen, kote vuárjá (ovdâ)vuoigâdvuođâ já nubástus teikâ tuárju ollásávt ovdánem, mii sátáččij luávkkáđ suu tâi suu juávhu vuoigâdvuođâid. 

Media ärbivuáváliih uđâskritereh heivejeh hyeneeht fáddáid, main kieđâvušeh olmoošvuoigâdvuotâluávkkámijd, ovdâmerkkân olgoštem. Olmoošvuoigâdvuotâkoččâmušâin oceh vuástáluvâi orroom, mast ucceeblohon kullee olmooš viärráámuu muddoost kárttá piäluštiđ jieijâs olmoošvuođâ ovdâmerkkân politijkkár vuástá, kiäs nube ulmuu identiteet já eellim lii tuš uáivilkoččâmuš. Trasek liäkká taam pyereest sii čallust tiileest, mast uccii transulmuid vuástáluvâi piejâm várás Yle ohjelmân. https://www.facebook.com/notes/trasek-ry/palaute-yleisradiolle-koskien-sannikka-ukkola-ohjelmaa-2192018/2159516437394895/  Oovtviärdásâšvuotâkoččâmušâin rähtih liijgás távjá mainâsijd, moi ulmen lii finniđ eenâblovo hirmástuđ ucceeblovo nabdojum vátámâšâin tast, ete aašijd jo-uv kalga toohâđ nubenáál tâi ”maiden ij uážu toohâđ”. 

Ko paajaabeln orroo tiilijd vala lasettuvvoo tot vajemeeri somest, mii viehâ vissásávt čuáccá sahhiittâllum ulmui mediast orroom maŋa (mii eidu finnee puáldámuš media valjim vuástáluvâi piejâmist), te lii ain vaigâdub uásálistiđ almos savâstâlmân ärbivuáválii media peht. Meid taat lii olmoošvuoigâdvuotâkoččâmuš já jyehi media, kote nabda lemin demokratia já olmoošvuoigâdvuođâi peln, kolgâččij smiettâđ jieijâs rooli, ko čuávvoo tove ucceeblohon kullee tâi nissoon piettâl sahhiittâllâm addelmist. 

 

- Maria Swanljung